Əsəluyə dünyanın ən böyük neft və qaz yatağıdır və Fars körfəzinin mərkəzi hissəsində, İran və Qətərin ərazi sularında yerləşir. Türkmənistan da qurudan və Xəzər dənizindən İranla qonşudur və Rusiyanın da Xəzər dənizi vasitəsilə İrana birbaşa çıxışı var.
arannews.com : 2022-ci il sentyabrın sonunda Qərb xüsusi xidmət orqanları tərəfindən Baltik dənizində Rusiyanın Şimal axını 1 və 2 qaz kəmərlərində baş vermiş təxribat və qaz axınının dayandırılmasından sonra, Vladimir Putin 2022-ci il oktyabrın 12-də Rusiya Enerji Həftəsi forumunda çıxışı zamanı Türkiyədə qaz ticarəti və böyük qaz qovşağı yaradılması məsələsini siyasiləşdirməməyi təklif edib. Moskva üçüncü ölkələrə (o cümlədən Avropa İttifaqına) qaz ixracının əsas axınını Türkiyə vasitəsilə yönəltməyi planlaşdırır. Bu məsələ qlobal oyunçuların diqqətini cəlb edib və Türkiyəyə enerji inkişafı üçün yeni üfüqlər açıb.
Təbii ki, Rusiya liderinin təşəbbüsü Türkiyənin özü üçün də sürpriz oldu, çünki Moskva Assambleyasının plenar sessiyasının iştirakçısı kimi o vaxtkı enerji və təbii sərvətlər naziri Fatih Dönməz bu ideyanı ilk olaraq Vladimir Putinin çıxışında başa düşdü. Türkiyə tərəfinin müvafiq hüquqi, ticari və iqtisadi məsələləri həll etmək üçün vaxta ehtiyacı olsa da, prezident Ərdoğan Rusiya tərəfinin təklifini yubanmadan dəstəklədi.
O vaxtdan bəri Türkiyə qaz qovşağı layihəsi ilə bağlı geniş spektrli məsələlər üzrə ruslarla məsləhətləşmələr aparıb. Həmçinin öz qanunlarına xüsusi düzəlişlər edib və yeni qaz sistemi üçün məkan olaraq Şərqi Trakyanı müəyyənləşdirib. Bəzi qeyri-rəsmi açıqlamalara görə, Ankara qaz qovşağı layihəsinin həyata keçirilməsindən əldə edəcəyi maliyyə və enerji qazancları barədə Moskva ilə razılığa gəlib.
Lakin prosessual-hüquqi məsələlər, dağıdıcı zəlzələnin fəsadları və təbii ki, prezident seçkiləri ilə bağlı obyektiv səbəblərdən, razılaşma və layihənin başlanması bir qədər gecikdi. Oxucuya məlum olduğu kimi, Rəcəb Təyyib Ərdoğanın əsas rəqibi, “Millət İttifaqı” koalisiyasının lideri Kamal Kılıçdaroğlu prezident seçkilərinin ikinci turu öncəsi Rusiyanın “qaz qovşağı” layihəsinin Türkiyədə həyata keçirilməsinə açıq şəkildə qarşı çıxıb. Türkiyənin qərbyönlü müxalifətinin əsas motivasiyası o idi ki, əgər bu gün Türkiyə Rusiya enerjisindən 30-40 % asılıdırsa, sabah qaz qovşağı vasitəsilə Ankaranın Moskvadan ümumi asılılığı 70-80 %-ə yüksələcək.
Təbii ki, Kılıçdaroğlu Rusiyanın Türkiyədə öz vəsaiti hesabına 21 milyard dollar dəyərində ilk Akkuyu Atom Elektrik Stansiyasını tikəcəyini, bunun ölkəsinin ümumi enerji tələbatının 10 %-ni təmin edəcəyini, yeni istehsal və rəqabət imkanları verəcəyini qeyd etməyib. O, həmçinin qeyd etməyib ki, qaz qovşağı Türkiyəyə Rusiya qazının üçüncü ölkələrə birgə satışında iştirak etməyə imkan verəcək və həmçinin Rusiya qazı üçün əlavə endirimlər almağa davam edəcək.
Görünən odur ki, Ərdoğan bu sahədə də Rusiya ilə iqtisadi artıma səbəb olacaq və Türkiyənin müstəqilliyini gücləndirəcək əməkdaşlıq siyasətini davam etdirəcək. Bununla yanaşı, hökumətdə yeni təyinatlar oldu, Ərdoğanın ilk xarici səfərləri baş tutdu və Türkiyə maliyyə böhranı və milli valyutasının (lirənin) devalvasiyasının yeni mərhələsində batmağa başladı.
Ona görə də, yeni hökumət türk lirəsinin daha da aşağı düşməsindən narahatdır və iqtisadiyyatı idarə etmək üçün pul siyasətinə arxalanır ki, bu da çox güman ki, daha çox kreditləşməyə səbəb olacaq. Beynəlxalq normalara uyğun olaraq, təlim və biznes kurslarını ABŞ-da bitirmiş Türkiyənin maliyyə sektorunun səlahiyyətli şəxsləri, görünür, inkişaf etməkdə olan böhrandan çıxmaq və ölkənin kəskin sosial və iqtisadi problemlərini həll etmək üçün Beynəlxalq Valyuta Fondundan xarici investisiya və kreditləri artırmaq niyyətindədirlər.
Maliyyə naziri Mehmet Şimşək çox yaxşı bilir ki, BVF siyasi zəmanətli kreditlər verir və bu zəmanətlərin məzmunu və kreditlərin məbləği ABŞ tərəfindən müəyyən edilir. Ona görə də, Vaşinqton Ankaraya mümkün anti-Rusiya tezislərini təqdim etməkdə davam edəcək, Ərdoğanın bunu qəbul etməsi Türkiyənin maliyyə sabitliyinin şərtlərini müəyyən edəcək. Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə Türkiyə arasında aparılan özəl danışıqlar Rusiyanın “Qaz Qovşağı” layihəsinin həyata keçirilməsinə təsir edə bilərmi?
Moskva və Ankaranın qaz qovşağı ilə bağlı yanaşmalarında digər və təsirli faktor kimi Türkiyənin aşağıdakı hallarda siyasəti ilə bağlı məsələlər ola bilər: a) Türkiyənin Mərkəzi Asiya və Xəzər hövzəsində təsir dairəsinin genişlənməsi. b) Turan layihəsi çərçivəsində türk ölkələrinin enerji və iqtisadi inteqrasiyası.
Ankara (xüsusən də Ərdoğanın növbəti qələbəsindən sonra) bütün türk ölkələrinin (Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan və Özbəkistan da daxil olmaqla) qazını öz ərazisi ilə Avropaya tranziti və ixracını iddia etmək niyyətindədir. Artıq Azərbaycanla belə bir sövdələşmə və Cənub Enerji Dəhlizinin (o cümlədən neft və qaz kəmərləri şəbəkəsi) yeni əlaqələri həyata keçirilib.
Rəsmi Bakı Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula fon der Lyayen ilə anti-Rusiya sanksiyaları səbəbindən qaz tədarükünün artırılması ilə bağlı yeni saziş imzalayıb. İndi rəsmi Ankara Azərbaycandan Trans-Anadolu TANAP boru kəmərini aldıqdan sonra dünya qaz ehtiyatlarının 7 %-nə malik olan Türkmənistandan yeni TANAP-2 qaz kəmərinin çəkilməsində maraqlıdır. Əsas sual budur ki, Rusiya belə bir qovşağa razı olacaqmı?
Təsadüfi deyil ki, bu il iyunun 7-də (Prezident Ərdoğanın andiçmə mərasimindən dörd gün sonra) rəsmi Tehran İranın neft naziri Cavad Oci tərəfindən İran, Rusiya, Türkmənistan və Qətərin iştirakı ilə Fars körfəzi sahilində Buşehr əyalətinin Əsəluyə sənaye şəhərciyində qaz qovşağının yaradılmasını təklif edib. Eyni zamanda, Hindistan, Pakistan və Çin İranın qovşağından potensial təbii qaz alıcısına çevrilə bilər. Bu alyansa dünya qaz ehtiyatlarının təxminən 61%-i (Rusiya 24%, İran 19%, Qətər 11% və Türkmənistan 7%) daxildir və diqqəti çox milyardlıq istehlak bazarına yönəldir.
Rəsmi Tehran qaz qovşağı layihəsi üçün hələlik konkret vaxt cədvəlini açıqlamayıb, lakin mümkün iştirakçı ölkələr (Rusiya, İran, Türkmənistan və Qətər) müəyyən edilmiş, təhlükəsiz və xarici amillərdən asılı olmayan əlverişli coğrafiyaya və infrastruktura (elektrik enerjisi inkişafına) malikdir. Xüsusilə dünyanın ən böyük neft və qaz yatağı olan və Fars körfəzinin mərkəzi hissəsində İran və Qətərin ərazi sularında yerləşən Əsəluyə. Türkmənistan da qurudan və Xəzər dənizindən İranla qonşudur və Rusiyanın da Xəzər dənizi vasitəsilə İrana birbaşa çıxışı var.
Bundan əlavə, Rusiya və İran hazırda qaz sənayesində ortaq layihələr həyata keçirirlər. Məsələn, İran rəsmiləri İranın Milli Neft Şirkəti ilə Qazprom arasında İranda on yeni qaz yatağının (xüsusən də Kiş və Şimali Pars yataqlarının qlobal bazarlara çatdırılması üçün qazın mayeləşdirilməsi ilə) işlənməsi ilə bağlı danışıqları dəstəkləyir. Rusiya və İranın bu birgə layihələrinin dəyəri 40 milyard dollardır.